Emir ULUAT*
Usulüne göre yürürlüğe konulmuş milletlerarası andlaşmalar kanun hükmündedir. Bunlar hakkında Anayasaya aykırılık iddiası ile Anayasa Mahkemesine başvurulamaz. Usulüne göre yürürlüğe konulmuş temel hak ve özgürlüklere ilişkin milletlerarası andlaşmalarla kanunların aynı konuda farklı hükümler içermesi nedeniyle çıkabilecek uyuşmazlıklarda milletlerarası andlaşma hükümleri esas alınır (AY. 90/5). Anayasamızın 90. maddesinin beşinci fıkrasında düzenlenen bu açıklamadan da anlaşıldığı üzere milletlerarası andlaşmalar iç hukukumuz bakımından önemli bir yere sahiptir. Normlar hiyerarşisinde kanunlara eş değer kılınmış hatta temel hak ve özgürlüklere ilişkin milletlerarası andlaşmalarla kanunların farklı hükümler içermesi halinde milletlerarası andlaşmaları kanunun üstünde tutmuştur. Bu sebeple milletlerarası andlaşmaların bağlayıcılık kazanması ve yürürlüğe girmesi hususu çok önemlidir.
Taraf devletler bir araya gelirler, görüşürler ve bir milletlerarası andlaşma metni ortaya çıkarırlar. Hazırlanan andlaşma metnini taraf devletler imzalar. Peki milletlerarası andlaşmayı imzalama ile bir milletlerarası andlaşma bağlayıcılık kazanır mı? veya yürürlüğe girer mi? İlk olarak milletlerarası andlaşmaların imzalanmasından bahsedelim.
Devletler Genel Hukukuna göre bir milletlerarası andlaşmanın imzalanmasıyla birlikte, başka türlü öngörülmemişse, aksi taraflarca kabul edilmemiş veya diğer verilerden böyle bir sonuç tespit edilememişse[1], imza bir milletlerarası andlaşmaya kesinlik kazandıran bir husustur. Milletlerarası andlaşmanın imzalanması, o andlaşmayı bağlayıcı hale getirmez ve yürürlüğe girmesini sağlamaz. Fakat bazı hallerde imza bir milletlerarası andlaşmayı bağlayıcı hale getirebilir (VAHS m. 12)[2]. 9 sayılı Cumhurbaşkanlığı Kararnamesinin 1. maddesinde imza yetkisinin verilmesi hususuna da değinilmiştir. 9 sayılı Cumhurbaşkanlığı Kararnamesinin 1. maddesine göre, “Milletlerarası andlaşmaların parafe edilmesi, imzalanması, nota teatisine konu teşkil etmesi veya bu andlaşmalara katılma bildirilerinin yapılması için atanacak Türkiye Cumhuriyeti temsilcileri ve bu temsilcilerin yetkileri, Cumhurbaşkanı kararıyla belirlenir. Bu kararlar, Resmî Gazete’de yayımlanmaz.” denilmektedir.
I- Milletlerarası Andlaşmaların Bağlayıcılık Kazanması
Milletlerarası andlaşmanın bağlayıcılık kazanabilmesi için onaylanması gerekir. Onaylanma her devletin kendi iç hukukuna göre farklı şekillere tabii tutulmuştur. Türk Hukukunda milletlerarası andlaşmaların onaylanması Anayasanın 90. maddesinde ve 9 sayılı CBK’nın ikinci ve üçüncü maddelerinde düzenlenmiştir. Anayasanın 90. maddesinde onaylamanın ikili bir ayırıma tabii tutulduğunu görmekteyiz. Şimdi bu duruma bakalım.
1- Türkiye Büyük Millet Meclisinin Onaylamayı Kanunla Uygun Bulması Gerekmeyen Andlaşmalar:
Bu andlaşma türleri Anayasanın 90. maddesinin ikinci ve üçüncü fıkralarında düzenlenmiştir. Anayasanın 90. maddesinin ikinci fıkrasına göre, “Ekonomik, ticarî veya teknik ilişkileri düzenleyen ve süresi bir yılı aşmayan andlaşmalar, Devlet Maliyesi bakımından bir yüklenme getirmemek, kişi hallerine ve Türklerin yabancı memleketlerdeki mülkiyet haklarına dokunmamak şartıyla, yayımlanma ile yürürlüğe konabilir. Bu takdirde bu andlaşmalar, yayımlarından başlayarak iki ay içinde Türkiye Büyük Millet Meclisinin bilgisine sunulur.” denilmektedir.
Anayasamızın 90. maddesinin üçüncü fıkrasına göre, “Milletlerarası bir andlaşmaya dayanan uygulama andlaşmaları ile kanunun verdiği yetkiye dayanılarak yapılan ekonomik, ticarî, teknik veya idarî andlaşmaların Türkiye Büyük Millet Meclisince uygun bulunması zorunluğu yoktur; ancak, bu fıkraya göre yapılan ekonomik, ticarî veya özel kişilerin haklarını ilgilendiren andlaşmalar, yayımlanmadan yürürlüğe konulamaz.” denilmektedir. Dolayısıyla Anayasamızın 90. maddesinin ikinci ve üçüncü fıkralarında sayılan andlaşma türleri için, Türkiye Büyük Millet Meclisinin onaylamayı kanunla uygun bulmasına gerek yoktur. Bu tür andlaşmalar Cumhurbaşkanı tarafından onaylanır ve yayımlanır.
2- Türkiye Büyük Millet Meclisinin Onaylamayı Kanunla Uygun Bulması Gereken Andlaşmalar:
Anayasamızın 90. maddesinin ikinci ve üçüncü fıkrası dışında kalan bütün milletlerarası andlaşmaları, Türkiye Büyük Millet Meclisinin onaylamayı kanunla uygun bulması gerekmektedir. Anayasamızın 90. maddesinin birinci fıkrasına göre, “Türkiye Cumhuriyeti adına yabancı devletlerle ve milletlerarası kuruluşlarla yapılacak andlaşmaların onaylanması, Türkiye Büyük Millet Meclisinin onaylamayı bir kanunla uygun bulmasına bağlıdır.”
Anayasamızın 90. maddesinin dördüncü fıkrasında da “ Türk kanunlarına değişiklik getiren her türlü andlaşmaların yapılmasında birinci fıkra hükmü uygulanır.” denilmektedir.
II- Milletlerarası Andlaşmaların Yürürlüğe Girmesi
Onaylanan milletlerarası andlaşmaların yürürlüğe girebilmesi için Resmi Gazete'de yayımlanmaları gerekir. Bir milletlerarası andlaşmanın yayımlanmasıyla birlikte milletlerarası andlaşma iç hukukta etkili olur ve Anayasamızın 90. maddesinin beşinci fıkrasında değinildiği gibi milletlerarası andlaşma kanun hükmünü kazanır. 9 sayılı Cumhurbaşkanlığı Kararnamesinin "Yayım" başlıklı dördüncü maddesine göre, “(1) İkinci fıkrada belirtilenlerin dışında kalan milletlerarası andlaşmaların onaylanmasına ilişkin Cumhurbaşkanı kararı ile andlaşmanın Türkçe metni ve andlaşmada belirtilen muteber dil veya dillerden biri ile yazılmış metni Resmî Gazete’de yayımlanır.” denilmektedir.
Bazı milletlerarası andlaşmalar ise Resmi Gazete’de yayımlanmayabilir. Bu andlaşmalar 9 sayılı CBK’nın dördüncü maddesinin ikinci fıkrasında sayılmıştır. “ (2)Milletlerarası bir andlaşmaya veya kanunun verdiği yetkiye dayanılarak Cumhurbaşkanınca yapılan teknik veya idari nitelikteki andlaşmalar;
a) İktisadi veya ticari nitelikte olmamak,
b) Özel hukuk hükümlerine tabi gerçek ve tüzel kişilerin haklarını ilgilendirmemek,
c) Türk kanunlarına değişiklik getirmemek, kaydıyla Resmî Gazete’de yayımlanmayabilir.
Sonuç olarak; milletlerarası andlaşmalar imzalanmayla birlikte (aksi öngörülmemişse) kesinlik kazanır. Daha sonra imzalanan andlaşma metninin onaylanmasıyla birlikte milletlerarası andlaşmalar bağlayıcılık kazanır. İmzalanan ve onaylanan milletlerarası andlaşma metni Resmi Gazete’de yayımlanma ile yürürlüğe girer. Milletlerarası andlaşmaların onaylanması ve yürürlüğe girmesi Cumhurbaşkanı tarafından yapılır.
DİPNOTLAR:
* Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi İkinci Sınıf Öğrencisi
[1] Bozkurt/Poyraz/Erdal, Devletler Hukuku, 2018, Gözden Geçirilmiş 10. Baskı, s. 51.
[2] Bozkurt vd. , Devletler Hukuku, s. 52.
KAYNAKÇA:
Türkiye Cumhuriyeti Anayasası
9 Sayılı Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi
Viyana Andlaşmalar Hukuku Sözleşmesi
Kemal Gözler, “Uluslararası Andlaşmaları Akdetme Ve Onaylama Yetkisi (Bir Karşılaştırmalı Anayasa Hukuku İncelenmesi)”, www.anayasa.gen.tr/andlasma.htm (11.03.2021).
Bozkurt, E. , Poyraz, Y. , Erdal, S. (2018). Devletler Hukuku. Ankara: Legem Yayıncılık.